پس از کشمکش های لفظی در خصوص انتقال قسمتی از آب رودخانه دز به کانال علی کمال اندیمشک که با اعتراضات گسترده مردم دزفول همراه بود، و می شد بگونه ای بهتر مدیریت شود، اکنون در فضایی آرام، تحلیلی دقیق و کارشناسی از وضعیت بحرانی  منطقه خوزستان و بخصوص حوزه دز توسط دکتر نجف هدایت صورت گرفته که مشکلات عدیده و خطرناک رودخانه در آن ذکر گردیده است که بصورت کتبی برای مدیرعامل سامان آب و برق خوزستان ارسال شده که متن نامه را در ذیل می خوانیم.

حضور محترم همکار ارجمند

 جناب آقای مهندس محمد رضا شمسایی مدیر، عامل محترم سازمان آب و برق خوزستان

 با سلام و تحیت

احتراماً با توجه به شرایط کنونی منابع آب تجدید شونده کشور، الزم می داند مواردی چند را به استحضار عالی برساند؛

 رودخانه های استان خوزستان که حدود 30 درصد کل آب‌های سطحی کشور را تشکیل می دهند، در زمره حیاتی ترین آبراهه هایی هستند که به لحاظ شرایط طبیعی از مهمترین منابع تامین آب برای بخش‌های متنوع و متفاوت مصرف همچون کشاورزی، شهری، صنعتی، شیلات، زیست محیطی و تفرج گاهی می باشند.

علاوه بر این، آنچه حائز اهمیت است و به وضوح از زمان احداث و بهره برداری از سدها مغفول واقع گردیده، ملاحظات زیست محیطی و اکوسیستمی است. از طرف دیگر سد برق-آبی دز که بر اساس مطالعات پروژه به شکل چند منظوره طراحی شده، اصولا با فراهم آوردن نیروی محرکه الزام برای به حرکت درآوردن توربینهای نیروگاه و در نهایت به منظور تقویت ظرفیت و توانمندی شبکه برق سراسری و همزمان به جهت تأمین آب اراضی صدهزار هکتاری زیر شبکه آن به بهره برداری رسید.

بدون شک موارد و مطالب فنی- مهندسی مرتبط با نارسایی‌های سامانه های آبرسانی در اراضی آبخور حوزه دز را در گزارشات کارشناسی مانند راندمانهای انتقال و توزیع در شبکه را مطالعه فرموده و به تبع آن بر پایین بودن راندمان استفاده از آب در اراضی آبخور واقف هستند. از این رو بدیهی است که مدیر بلند پایه ای همچون حضرتعالی که در رأس سازمانی استراتژیک مانند آب و برق خوزستان انجام وظیفه می نماید، آگاهی و اشراف دارند که نارساییهای مدیریت آبخیزداری در حوزه آبریز دز نیز مزید بر علت بوده و نیک می دانند که کمترین اثری از توسعه پوشش سبز گیاهی در حوزه فوق اشاره مشاهده نمی شود.

آنچه بیش از پیش به شدت و حدت موضوع دامن می زند، تخریب فزاینده و روزافزون عرصه های جنگلی و مرتعی در حوزه بالادست سد دز بوده که واضح ترین تأثیر مخرب آن، فرسایش بی سابقه الیه های خاک در اراضی کوهپایه ای و کوهستانی بالادست است. بدیهی است که حجم عظیمی از خاکهای فرسایشی به همراه جریان سطحی آب، ناشی از سیلابها به پایین دست انتقال یافته و باعث اشغال حجم عظیمی از ظرفیت اسمی مخازن سدهای سه گانه مخزنی، تنظیمی و انحرافی دز شده است. سیلاب بهار گذشته، چگونگی حرکت این رسوبات را در کرانه های رودخانه دز و مشکلات ناشی از آن را برای همگان روشن کرده است.

بی تردید اطمینان دارم که حضرتعالی از کم وکیف روند ترسیب مصالح رودخانه ای و تبعات آن برای ابنیه های مذکور و شبکه های پایین دست مرتبط اطلاع کامل دارید و مدیران سطوح پایین تر حوزه مدیریت شما نیز مستحضر هستند که حدود 4 میلیون متر مکعب از ظرفیت اسمی سد تنظیمی دز را رسوبات ریزدانه و درشت دانه پر نموده است. به طوری که از آغاز عملیات بهره برداری و در زمانی کمتر از 4 دهه، سالانه شاهد ترسیب 80 هزار متر مکعب گل و لای در این مخزن کوچک بوده ایم که پیدایش جزیره های رسوبی ریزدانه به وسعت حدود 8 تا 10 هکتار در کرانه ها و وسط مخزن آن دلیل بارزی از سوء مدیریت آبخیزداری در حوزه بالادست بوده است. علاوه بر این، انباشت بیش از نیم میلیون متر مکعب در مخزن 3/3 میلیارد متر مکعبی ظرف 50 سال از زمان بهره برداری از سد برق – آبی نیز همین رقم را به تقریب در هر سال ثبت کرده است.

بر اساس مطالعاتی که پژوهشگران مهندسی آب و سازه های هیدرولیکی در دانشگاه آزاد دزفول انجام داده اند، میزان رسوبات ریزدانه ورودی به کانال شرق دز، حدود 40 متر مکعب در سال برآورد گردیده که این رقم برای کانال غرب دز حدود 70 متر مکعب گزارش شده است. پرواضح است که تداوم چنین روندی نه تنها استهلاک زودهنگام تجهیزات هیدرومکانیکی در کانالهای اشاره شده را به دنبال خواهد داشت، بلکه همچنین زیان‌های اقتصادی را به شبکه تحمیل نموده و تبعات اکوسیستمی و اجتماعی چشمگیری را به دنبال خواهد داشت.

جالب اینجاست که در زمان قابل توجهی از وقوع شکل گیری این فرایند، حضرتعالی در رأس هرم تصمیم گیری بوده که این امر بدان معنی نیست که موارد دیگر توسعه را به نحو مطلوب مدیریت ننموده اید بلکه غرض آن است که زمانی که چنین مسؤلیت خطیری را تقبل نمودید، به طور قطع و یقین از شرایط حساس منابع آب تجدید شونده و ارزش بی بدیل آن در منطقه خشکی مانند خوزستان کاملا مطلع بوده اید. لذا با توجه به چنین حساسیتهایی، به نظر می رسد که جای یک تفکر مدیریتی اقتضایی در تدوین و اعمال سیاستهای اجرایی مرتبط با بخش آب و بالاخص حفاظت مؤثر از مخازن و رودخانه ها آنگونه که انتظار می رفت، خالی بوده است.

اینجانب طی بازدیدهای متعددی که اخیراً از مخازن سدهای دز، تنظیمی، انحرافی و مسیر رودخانه بین سدها و در مخازن آنها داشته ام، نهشت رسوبات ریزدانه و ایجاد جزایر رسوبی در وسط این مخازن و حتی شبه جزیره هایی در کرانه های آنها را شاهد بودم. از این منظر می توان این سؤال اصلی کارشناسی را مطرح نمود که آیا پروژه های آبرسانی صرفاًشامل فازهای مطالعاتی و اجرا است و موارد مرتبط با نگهداری و تعمیرات سامانه های آنها، جایگاهی در تصمیم گیری سازمان متبوع ندارد؟ برای اطلاع از وضعیت سدهای فوق اشاره و مخازن آنها، تصاویر ضمیمه، شاید به درک بهتر مطالب طرح شده در این گزارش کمک نماید.

جناب آقای مهندس شمسایی عزیز

اهمیت حفظ و صیانت از منابع طبیعی پایه به ویژه بخش آب تجدید شونده بر همگان به ویژه کارشناسان امر روشن است و جنابعالی در مقام بالاترین مدیر تصمیم ساز در این زمینه، به طور یقین استحضار دارد که سرانه آب کشور حتی با محافظه کارانه ترین برآورد، حدود هزار و 300 متر مکعب در سال است. این در حالی است که همین رقم برای کشورهای اروپایی حدود چهار برابر است. لذا در صورتی که حتی شاهد افزایش جمعیت در کشور نباشیم، با تداوم این روند مدیریتی، بخش آب تجدیدشونده را در آینده ای نه چندان دور، در نزدیکی مرز بحران خواهیم دید.

حضرتعالی اشراف دارند که افزایش عرضه منابع آب تجدید شونده، با فناوری و وضعیت اقتصادی موجود، فاقد هرگونه توجیه منطقی است و از این رو تشکیلات متبوع، چاره ای جز ارتقاء مدیریت عرضه و بهره وری بهینه از منابع موجود آن هم از طریق بهبود شیوه های مدیریت بهره برداری و نگهداری نخواهد داشت.

به همین دلیل از محضر حضرتعالی به عنوان یکی از مدیران برجسته و شاخصی که در چند سال اخیر تجارب ارزشمندی در صنعت آب و برق کشور به ویژه در بخش مدیریتی آن حاصل نموده اید، تقاضا دارد که آب را به عنوان یک کالای اقتصادی تصور نموده و اهمیت آن را برای توسعه همه جانبه کشور هم ارزش با منابع نفت و گاز تلقی نماید. بنابراین با عرض پوزش، لازم است که نهایت تلاش خود و همکاران معزز را در راستای اندیشیدن تدابیر عملگرا در قالب تدوین سیاستهای مناسب مرتبط با چگونگی استفاده از منابع آب بدون وارد نمودن خسارات جبران ناپذیر صرف نمایند.

با توجه به حساسیت تأمین آب در بخشهای متفاوت متکی به این منبع طبیعی خدادادی، خواهشمند است ضمن لحاظ نمودن مدیریت اثربخش به شیوه پایدار آن، توجه ویژه ای به کیفیت و کمیت آب برای حوزه های مصرف از یک سو و نیازهای زیست محیطی و اکوسیستمی در پایین دست رودخانه ها از سوی دیگر مبذول فرمایند.

بدیهی است در غیر این صورت، می توان موجود زنده ای مانند رودخانه دز را آسیب پذیر کرد. یقین دارد که جنابعالی کاملا از زیانهای جبران ناپذیری که این امر برای تولید محصولات غذایی کشور به دنبال خواهد داشت، آگاه هستید. زیرا هرگونه دخل و تصرف سخت افزاری و نرم افزاری در رژیم طبیعی رودخانه که میلیونها سال طول کشیده تا به تعادل برسد، تأثیرات مخربی در پی خواهد داشت. لازم به یادآوری نیست که در صورت بروز بحرانهایی مانند اینها اراضی آبخور این رودخانه که از شبکه دز مشروب می شوند، ظرفیتها و قابلیتهای مولد خود را در تامین بخش عظیمی از مواد غذایی مورد نیاز جمعیت کشور از دست خواهند داد.

نمونه بارز آن افزایش چشمگیر میزان شوری) هدایت الکتریکی یا EC) آب رودخانه کارون پس از احداث سد گتوند بوده که تبعات زیست محیطی، اکوسیستمی و اجتماعی آن، بر بیشتر آحاد جامعه روشن است. بنابراین با یک محاسبه سرانگشتی می توان ادعا کرد که رویکردهای پیشگیرانه) measures proactive) از جوانب متفاوت به مراتب باصرفه تر از رویکردهای واکنشی- علاج بخشی ) measures reactive )بوده که در شرایط اقتصادی کنونی کشور بایستی در اولویتهای سیاست گذاری متولیان محترم بخش آب تجدیدشونده به طور عام و مسئولان محترم سازمان آب و برق خوزستان به طور اخص قرار گیرد.

در پایان ضمن قدردانی از زحمات جنابعالی و همکاران متعهد و تلاشگر خانواده سازمان آب و برق خوزستان، خواهشمند است با درایت و هوشمندی اقدامات لازم را در خصوص چگونگی رسوب زدایی مؤثر و آنی از مخازن سدها به هر نحوی  که صلاح می دانند، مبذول فرمایند. علاوه بر اینها از شخص جنابعالی انتظار می رود تا ترتیبی اتخاذ کنید که از هرگونه تعرض فیزیکی به رژیم طبیعی رودخانه که تحت هر شرایطی به تغییرات فاحش در دبی پایه آن منجر گردد و تأثیرات سوئی روی مورفولوژی و بستر آن برجای گذارد، جلوگیری به عمل آید.

لذا یادآور می شود که برای رعایت شرایط گفته شده، لازم است تا آن مدیریت محترم از استحصال بی رویه و غیر کارشناسی آب رودخانه ها که به افت کیفیت شیمیایی آب برای مصارف بخشهای پایاب منجر می گردد، جداً جلوگیری به عمل آورند. رجاء واثق دارد که درایت مدیریتی حضرتعالی می تواند شما را در تدوین برنامه های جامع نگر هدایت کرده و به این ترتیب از بروز بحران‌های احتمالی و ایجاد خسارات مخرب زیست محیطی و اکوسیستمی که گریبانگیر برخی از رودخانه ها و سدهای کشور شده است، جلوگیری به عمل آورد. قبلا از مساعدت جنابعالی در بهبود مدیریت منابع آب تجدیدپذیر و ارتقاء کیفی و کمی تولیدات پایدار کشاورزی تشکر و قدردانی نموده و از خداوند سبحان توفیق روزافزونتان را در تحقق اهداف سند چشم انداز توسعه بیست ساله کشور مسألت می نماید.

نجف هدایت عضو هیأت علمی دانشگاه و پژوهشگر منابع آب

برچسب ها: دکتر نجف هدایت پژوهشگر آب رودخانه دز مهندسی آب بحران آب